Στην τελετή αποχώρησης του Ζιντάν από την ενεργό δράση το 2006, 80.000 φίλαθλοι κρέμασαν στο γήπεδο ένα πανό που έγραφε «Ευχαριστούμε για τη μαγεία».
Ο άνθρωπος αποτελεί ένα σύνολο σημείων συνθέτοντας το αφήγημα της δυτικής νεωτερικότητας, όπου η σύγχρονη εξουσία εστιάζει στο σώμα. Κατά τον Φουκώ, το υποκείμενο διαμορφώνεται από τις εξουσίες παράγοντας συγκεκριμένες συμπεριφορές, πειθαρχεί και πολιτικοποιείται, λειτουργώντας ως μια επιφάνεια εγγραφής του κοινωνικού . Στο πεδίο των σπορ, το αθλητικό σώμα κατασκευασμένο από σωματικές επιτηρήσεις, παράγει διακρίσεις και ταυτότητες. Καμία εξουσία δεν μπορεί, όμως, να υπάρξει χωρίς αντίσταση. «Γενικά, κάθε στρατηγική αντιμετώπισης ονειρεύεται να γίνει σχέση εξουσίας – και κάθε σχέσης εξουσίας, τόσο όταν ακολουθεί τη ίδια τη γραμμή ανάπτυξής της, όσο κι όταν συγκρούεται με μετωπικές αντιστάσεις, κλίνει στο να γίνει στρατηγική που κερδίζει…» . Μετά από τόσα χρόνια και με τον ίδιο να μένει στο προσκήνιο με διαφορετικό ρόλο, μου έρχεται συχνά στο νου η κεφαλιά του Ζινεντίν Ζιντάν στον Μάρκο Ματεράτσι στον τελικό του Παγκοσμίου Κυπέλλου το 2006, μια μεταφορά του σώματος ως στρατηγική αντίστασης.
Ο τελικός του Βερολίνου βρίσκει αντίπαλες τη Γαλλία και την Ιταλία με σκόρερ, μάλιστα, τους πρωταγωνιστές του μετέπειτα συμβάντος. Ο Ματεράτσι είχε αναλάβει να «ξύνει» την πληγή του Ζιντάν, δηλαδή το σκληρό μαρκάρισμα και την πρόκληση, γεγονός που είχε φέρει την αποβολή του τελευταίου σε 12 από τις 14 κόκκινες κάρτες της καριέρας του. Στο 110ο λεπτό ο Ματεράτσι τραβάει τη φανέλα του Ζιντάν, ο οποίος του απαντάει «αν θέλεις τη φανέλα μου θα στη δώσω μετά», με τον Ματεράτσι να αποκρίνεται «Προτιμώ την αδερφή σου». Ο Γάλλος απάντησε με μία κουτουλιά στο στέρνο του αντιπάλου του και αποβλήθηκε, με την Ιταλία να κερδίζει στα πέναλντι το Παγκόσμιο Κύπελλο και τον Ζιντάν να τερματίζει την καριέρα του.
Μας είναι, νομίζω, κατανοητό ότι η εξουσία μπορεί να ιδωθεί ως ένα παραγωγικό πλέγμα που διαπερνά την κοινωνία και επενδύει τα σώματα με κανόνες και νοήματα. Όπου υπάρχει εξουσία, υπάρχουν και διάχυτα μέσα της πολλαπλά σημεία αντίστασης που λειτουργούν, εκτός των άλλων, και ως στηρίγματα, που ανασυντάσσουν και μετατοπίζουν το υποκείμενο, είτε με τρόπο αυθόρμητο είτε προσχεδιασμένο, παράγοντας νέα γνώση . Ένας από τους τρεις αγώνες που διακρίνει ο Φουκώ είναι αυτός του υποκειμένου ενάντια στον εαυτό του, στο δεσμό με την υποκειμενικότητα του, ο οποίος αμφισβητεί μορφές γνώσεις όπως είναι τα προσόντα, τα προνόμια, οι ταξινομήσεις, τα συμπεράσματα και οι αρμοδιότητες που ρυθμίζουν τις συμπεριφορές και διαμορφώνουν ταυτότητες .
Στο συμβάν αυτό, το σώμα λειτουργεί ως σημείο αντίστασης στους μηχανισμούς υποκειμενοποίησης και επιτήρησης που διαπερνούν τόσο το χώρο του αθλητισμού όσο και ευρύτερα την κοινωνία, παράγοντας ένα ενεργητικό σώμα που αντιστέκεται στις σχέσεις κυριαρχίας και επιτυγχάνει μία αλλαγή συσχετισμού δυνάμεων . Η τοποθέτηση του σώματος με την κίνηση του κεφαλιού να θυμίζει ζωώδεις αλληλεπιδράσεις, το βλέμμα, οι πληροφορίες και κυρίως οι διαθέσεις και οι προσκλήσεις που διακινούνται μέσα από το λόγο που ασκεί βία πάνω στα πράγματα, φαίνεται να ενεργοποίησαν εκείνα τα σημεία σώματος και νοήματος όπως η αξία της οικογένειας, που αποδεσμεύουν το άτομο από τις στρατηγικές κατάταξης και επιβολής τελετουργιών αλήθειας στη δημιουργία ταυτότητας του ανθρώπου. Η κίνηση αυτή του Ζιντάν «κουβαλάει» ένα νόημα που απορρίπτει τους μαζικούς τρόπους πειθαρχίας αποτελώντας μία «μήτρα μετασχηματισμού» των στρατηγικών εξουσίας που απαρτίζουν την κατασκευή της ταυτότητας του . Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι η «προσωπικότητα» του Ζιντάν λειτουργεί ως σύμβολο του αυτοδημιούργητου άντρα και φορέα της πολυπολιτισμικής Γαλλίας, με τη στιγμή του συμβάντος να φέρει αφηγήσεις όπως το ομαδικό πνεύμα, η εθνική ταυτότητα και οι αντιλήψεις του εαυτού και της κοινωνίας, αξίες που κατασκευάζουν την ταυτότητα και της συγκεκριμένης διοργάνωσης . Δεν είναι, λοιπόν, παράλογο που σε δημοσκόπηση που έγινε, το 61% των Γάλλων ανέφεραν ότι τον έχουν ήδη συγχωρέσει και το 52% ότι τον καταλαβαίνουν γι’ αυτή του την πράξη .
Τα χρόνια που ακολούθησαν δημιούργησαν διαιρετικές πρακτικές των υποκειμένων με μοντέρνες αφηγήσεις θύματος και θύτη και τον Ζιντάν να ζητάει συγγνώμη για την συμπεριφορά του κυρίως από τους νεαρούς παίκτες. Η κίνηση αυτή μπορεί να ερμηνευθεί τόσο ως πράξη συμμόρφωσης προς τις κανονιστικές στρατηγικές όσο και δράση μετασχηματισμού και αντίστασης στην πεπραγμένη αντίσταση που «ονειρεύτηκε» να γίνει σχέση εξουσίας, με τον Ζιντάν να δηλώνει ότι το ποδόσφαιρο αφορά κάτι άλλο και όχι αυτό.
Για να καταλάβουμε τις σχέσεις εξουσίας θα πρέπει να αναλογιστούμε τις στρατηγικές αντίστασης και κυρίως να αφουγκραστούμε την συνεχή αλληλεπίδραση τους. Ο Ζιντάν ως ελεύθερο υποκείμενο δράσης των σχέσεων εξουσίας έδρασε πάνω στη ίδια τους τη δράση δημιουργώντας ένα ολόκληρο πεδίο πιθανοτήτων για συμπεριφορές και μετασχηματισμούς της ταυτότητας του.
Βιβλιογραφία
Jiwani, Yasmin. (2008). Sports as a Civilizing Mission: Zinedine Zidane and the Infamous Head-butt. TOPIA: Canadian Journal of Cultural Studies. 10.3138/topia.19.11.
McCourt, Ian. (2018). World cup stunning moments: Zinedine Zidane’ head-butt. The Guardian.
Ζαϊμάκης, Γ. (2015). Θεωρητικά ρεύματα και προσεγγίσεις στην κοινωνιολογία του αθλητισμού. Στο Γ. Ζαϊμάκης και Ε. Φουρναράκη (επιμ.). Κοινωνία και αθλητισμός στην Ελλάδα: Κοινωνιολογικές και ιστορικές προσεγγίσεις. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Ζδούκου, Δ. (2007). Γνώση, εξουσία, έμφυλα υποκείμενα και η δυνατότητα αντίστασης. Φεμινιστικές προσεγγίσεις στο έργο του Μ. Φουκώ (Μεταπτυχιακή διατριβή). Διαθέσιμο στο: http://ikee.lib.auth.gr/record/101296/files/gri-2008-1251.pdf
Λοϊζου, Ε. Ν. (2015). Η έννοια του υποκειμένου στο έργο του Μισέλ Φουκώ. Πανεπιστήμιο Κύπρου, Σχολή Κοινωνικών Επιστημών και Επιστημών Αγωγής / University of Cyprus, Faculty of Social Sciences and Education, Κύπρος.
Φουκώ, Μισέλ. (1991). Η Μικροφυσική της Εξουσίας. Αθήνα: ΥΨΙΛΟΝ.